Jaki teleskop wybrać dla początkującego obserwatora?

Co to jest: małe jasne punkty na ciemnym tle, które bardzo przyciągają wzrok. Podpowiedź: nie chodzi o łupież. Tak, to dość oczywiste, chodzi o gwiazdy (i nie tylko) na nocnym niebie. A od kilku wieków wiadomo, że do ich obserwacji najlepiej nadaje się teleskop. Jeśli odczuwasz chęć dołączenia do grona obserwatorów nocnego nieba, poniższy poradnik pomoże Ci wybrać optymalny sprzęt do tego celu.

Spis treści:
1. Kilka pytań pomocniczych
2. Rodzaje teleskopów astronomicznych
3. Jakie parametry ma teleskop?
4. Montaże do teleskopów
5. Dodatkowe akcesoria
6. Jak prowadzić obserwacje nieba przez teleskop

Kilka pytań pomocniczych

Zanim zagłębimy się meandry teleskopowego uniwersum, zostańmy jeszcze przez chwilę na ziemi i skupmy się na osobie obserwatora. Określenie swoich potrzeb i możliwości pozwoli łatwiej skierować swoją uwagę na odpowiednie produkty. Tak jak buty mają swój rozmiar i przeznaczenie, tak i teleskopy różnią się od siebie budową i parametrami. Nie są to urządzenia uniwersalne, dlatego istotne jest nakreślenie preferencji i oczekiwań obserwatora, by na ich podstawie dokonać najlepszego wyboru.

Kto będzie prowadził obserwację?

Czy przyszły właściciel teleskopu miał już styczność z takimi urządzeniami? Czy to uczeń szkoły podstawowej, osoba w kwiecie wieku czy może emeryt? Trzeba pamiętać, że urządzenia optyczne to przyrządy z natury dość delikatne, a przy okazji mogą być skomplikowane w obsłudze. Ponadto nie bez znaczenia jest ich waga.

Dlatego kupno wielkiego i ciężkiego teleskopu o mnóstwie pokręteł może nieco zniechęcić nowicjusza, który nie będzie w stanie go swobodnie przenieść czy dobrze ustawić. Proste nie znaczy gorsze, a na początek sprawdzi się w zupełności. Dziecko może przypadkiem sprzęt uszkodzić, osoba starsza pewnie będzie mieć trudności w transporcie ciężkiego ustrojstwa. Kupując dla siebie, znamy swoje możliwości, ale trzeba to również mieć na uwadze w przypadku nabywania prezentu dla kogoś.

Cel obserwacji

Wprawdzie teleskop jest przeznaczony głównie do obserwacji nocnego nieba wraz z całym inwentarzem, jednak nic nie stoi na przeszkodzie przyjrzeć się także ziemskim krajobrazom. Jeśli takie zastosowanie również będzie w planach, trzeba uwzględnić to na etapie wybierania sprzętu. Ponadto inne urządzenie nada się do spoglądania na planety, inne sprawdzi się przy obserwacji mgławic i galaktyk. Księżyc i słońce to także specyficzne obiekty wymagające konkretnych rozwiązań technicznych lub parametrów.

Miejsce obserwacji

Mieszkając poza miastem, w okolicy ubogiej w naziemne źródła światła, mamy bardzo dobre warunki do obserwacji praktycznie wszystkich obiektów na niebie. W domu jednorodzinnym ustawienie sporego teleskopu na stałe nie stanowi wielkiego problemu. Ale w mieście, w bloku, sytuacja jest mniej korzystna. Ograniczona ilość miejsca lub konieczność wybierania się poza miejsce zamieszkania mocno wpływają na gabaryt docelowego teleskopu. Dodatkowo „zanieczyszczenie” świetlne skrywa sporo obiektów o mniejszej jasności.

Przewidziany budżet

I tu się pojawia najmniej lubiana kwestia, czyli pieniądze. O ile nie otrzymamy teleskopu w prezencie od bezdomnego lub nie znajdziemy go na śmietniku osiedla premium, trzeba będzie zapłacić za swój własny klucz do kosmosu. Jeśli budżet nie ma znaczenia — śmiało bierz co tylko chcesz. Jednak zazwyczaj ilość złotówek jest ograniczona i wtedy trzeba iść na kompromisy. Jak to zwykle bywa, ciężko o złoty środek, dlatego priorytetem powinna być jakość kosztem parametrów. Lepiej zobaczyć Saturna w mniejszym powiększeniu, ale ostro i kontrastowo, niż rozmytą jasną plamę wypełniającą całe pole widzenia.

Rodzaje teleskopów astronomicznych

Wśród amatorskich teleskopów rozróżnia się dwie podstawowe konstrukcje: refraktory i reflektory. Mimo, że mogą się różnić pewnymi szczegółami czy zastosowanymi rozwiązaniami technicznymi, to ogólna zasada ich działania jest taka sama. Przyjrzyjmy się zatem obu rodzajom.

Refraktory — soczewkowe

Refraktor to w zasadzie nic innego jak luneta w wersji XL. Układ soczewek zbiera światło i kieruje je do naszego oka, powiększając po drodze widziany obraz. Pierwszym elementem układu jest zamocowany w tubusie obiektyw, który skupia światło w wąską wiązkę. Ta następnie trafia na kolejną soczewkę — okular, przez który spogląda obserwator.

W zależności, czy mamy do czynienia z lunetą Keplera czy Galileusza, obraz będzie odpowiednio odwrócony lub nie. Refraktory dają obraz bardziej kontrastowy i jaśniejszy, jednak ze względu na soczewki większe konstrukcje są ciężkie. Stąd najczęściej spotyka się niewielkie refraktory o ograniczonym powiększeniu i jasności. Istotną wadą refraktorów są aberracje chromatyczne (rozszczepienie światła przekłamujące obraz) i sferyczne (światło skupiające się w więcej niż jednym punkcie), które można zniwelować zastosowaniem specjalnych układów soczewek (np. achromatycznych lub apochromatycznych oraz asferycznych).

Reflektory — zwierciadlane

Zasada działania reflektorów opiera się na zwierciadłach. Najpopularniejsze są dwie konstrukcje: Newtona oraz Cassegraina. W tej pierwszej zakrzywione lustro znajduje się na dnie tubusu, skąd odbija i skupia światło na umieszczonym bliżej wylotu płaskim zwierciadle, kierującym obraz do okularu. W przypadku teleskopów Cassegraina wygląda to podobnie, jednak zwierciadło wtórne jest wypukłe, a okular znajduje się podobnie jak w refraktorach — z tyłu układu. Z tego powodu zwierciadło główne ma pośrodku otwór.

Z racji niewielkiej wagi zwierciadła mogą być o większej średnicy niż soczewki, co rekompensuje ich gorszą sprawność optyczną. Przyrządy w układzie Cassegraina są bardziej kompaktowe, a tym samym łatwiejsze w transporcie. Mniejsza jasność obrazu przydaje się przy obserwacji Słońca czy Księżyca. Konstrukcja Newtona jest znacznie prostsza (choć większa) oraz jaśniejsza, dzięki czemu polecana jest do obserwacji ciemnych obiektów, np. mgławic czy galaktyk.

Wśród wad reflektorów największą jest koma, czyli odmiana aberracji sferycznej, gdzie obiekt punktowy widziany jest jako kształt przecinka lub litery V. Zwykle do korekty tej wady służą soczewki asferyczne, co prowadzi nas do kolejnej kategorii teleskopów — katadioptryków. Zastosowane w nich szklane płytki (teleskop Schmidta) lub meniski (Maksutow) korygujące wpadające światło. W efekcie obraz pozbawiony jest komy i innych aberracji przy zachowanym dużym polu widzenia.

Jakie parametry ma teleskop?

Praktycznie każdy przedmiot można opisać jakimiś parametrami, a im jest bardziej skomplikowany, tym jest ich zwykle więcej. Teleskopy nie stanowią odstępstwa od tej reguły i tu mamy do czynienia z sześcioma głównymi wartościami, których znajomość pozwala szybko określić przydatność danego modelu do naszych zastosowań.

Średnica i ogniskowa obiektywu/lustra

Obiektyw lub zwierciadło teleskopu jest okrągłe, więc ma swoją średnicę — to oczywiste. Im ta średnica jest większa, tym więcej światła może zostać zebrane przez nasze urządzenie. Im więcej światła, tym jaśniejszy i wyraźniejszy obraz. Rozsądnym minimum jest 50-60 mm średnicy.

Z kolei ogniskowa określa w jakiej odległości od soczewki lub zwierciadła znajduje się punkt skupienia obrazu. W praktyce wpływa to na długość tubusa (czyli obudowy teleskopu) oraz powiększenie (o czym za chwilę).

Ogniskowa okularu i średnica wyciągu

Okular to wymienny element, przez który oglądamy obraz zebrany przez soczewkę lub lustro. Jego ogniskowa wpływa bezpośrednio na pole widzenia i powiększenie obrazu. Im mniejsza — tym bliższy i bardziej zawężony obraz widzimy.

Średnica wyciągu do okularu nie wpływa może na sam obraz, jednak ma znaczenie przy poszukiwaniu dodatkowych akcesoriów (o których więcej za chwilę) lub nowych okularów. Najczęściej spotyka się dwa standardy: 2” i 1,25”. W przypadku innych średnic znalezienie kompatybilnych akcesoriów może być problematyczne.

Powiększenie

Główna karta przetargowa manipulantów i sprzedawców badziewia. Więcej nie zawsze znaczy lepiej, ponieważ trzeba pamiętać o jednym: zbyt duże powiększenie odbija się na jakości i jasności widzianego obrazu. Powiększenie teleskopu nie powinno być większe niż dwukrotność średnicy obiektywu wyrażonej w milimetrach. Dla przykładu: teleskop o aperturze 70 mm nie powinien mieć powiększenia większego niż 140x.

Do obliczania aktualnego powiększenia potrzebne są ogniskowe obiektywu i okularu, które podzielone przez siebie dają szukaną wartość. Czyli mając teleskop o ogniskowej 500 mm i okular 20 mm zyskujemy powiększenie 25x.

Szukacz

Warto przy tej okazji wspomnieć o szukaczu, czyli małej lunetce celowniczej o niewielkim przybliżeniu, z pomocą której można z grubsza namierzyć interesujący nas obszar. Teleskop bez tego dodatku będzie wyjątkowo trudny w obsłudze, dlatego należy mieć to na uwadze. Przybliżenie szukacza zwykle zawiera się w zakresie <12x.

Montaże do teleskopów

Montaż teleskopu to przyrząd służący do jego zamocowania oraz precyzyjnego poruszania. Czasem jest zespolony ze statywem, czasem jest odrębnym elementem mocowanym do jakiejś podstawy. Ogólny podział zawiera dwie kategorie, choć w śród nich również są odmienne konstrukcje. Po kolei:

Montaże horyzontalne (azymutalne)

Na pierwszy rzut oka wyglądają jak głowica do montażu aparatu fotograficznego, i również podobnie działają, pozwalając na ruch w osi poziomej oraz w górę i w dół. Czasem opatrzone są pokrętłami do precyzyjnej regulacji kąta.

Zaletą tego typu montażu jest jego prosta i intuicyjna obsługa oraz możliwość dźwigania ciężkiego sprzętu (szczególnie w przypadku montażu Dobsona). Wadą jest trudniejsze podążanie za obiektem podczas jego pozornej wędrówki po nieboskłonie, ze względu na konieczność operowania na dwóch osiach jednocześnie. Rozwiązaniem tego problemu są elektryczne napędy sterowane cyfrowo.

Montaże paralaktyczne (równikowe)

Do ustawienia tego montażu konieczne jest wyznaczenie kierunków geograficznych oraz wycelowanie go w biegun niebieski (w przypadku naszej półkuli — Gwiazdę Polarną). Dzięki temu podczas śledzenia obiektu wystarcza obrót jednej osi. Często jest to proces zautomatyzowany i ruch wykonywany jest przez silnik elektryczny.

Montaże paralaktyczne sprawdzają się doskonale w fotografii astronomicznej, jednak ze względu na swoją budowę przeznaczone są raczej do lżejszego sprzętu. Aby zmniejszyć przeciążenia i podnieść stabilność stosuje się przeciwwagi, które zwiększają ciężar całego zestawu.

Dodatkowe akcesoria

Niejednokrotnie zakup teleskopu to tylko początek kolekcji. Akcesoriów w przypadku tego hobby jest całkiem sporo i zapoznanie się z nimi pozwala osiągać lepsze rezultaty podczas swoich obserwacji czy fotografowania. Rzućmy okiem na najpopularniejsze z nich.

Okulary

Tutaj główną różnicą są ogniskowe, które jak już wiemy wpływają na wartość przybliżenia. Poza tym możemy wybierać spośród różnych rodzajów zastosowanych materiałów, kolorów, rozmiarów itd. Istnieją także okulary zmiennoogniskowe, tzw. zoom, z możliwością zmiany przybliżenia z użyciem pokrętła, jednak z definicji jakość obrazu na tym cierpi. Aby negatywny wpływ był niewielki, trzeba wydać naprawdę sporo.

Soczewki Barlowa

Przy krótkiej ogniskowej teleskopu może być ciężko uzyskać satysfakcjonujący poziom powiększenia. Rozwiązaniem są właśnie soczewki Barlowa, których zadaniem jest dodatkowe powiększenie oglądanego obrazu (zwykle 2-5 razy). Oczywiście nie jest to rozwiązanie doskonałe i nieco pogarsza jakość, ale dopóki trzymamy się w limicie 2-krotności apertury, wszystko powinno być w porządku.

Filtry i maski

Kolorowe filtry pozwalają odciąć pewne pasmo światła. W zależności od zastosowanego filtru, efekty mogą być różne — lepszy kontrast, wyraźniejsze szczegóły lub wyodrębnienie konkretnej barwy. Inne zastosowanie to przyciemnienie obrazu, aby chronić wzrok lub widzieć lepiej pewne szczegóły ukryte w poświacie planety czy Słońca. W przypadku fotografii warto stosować maski Bahtinova ułatwiające złapanie ostrości, zaś do obserwacji słonecznych przydaje się folia ND5, odbijająca znaczną większość światła. Jest w czym wybierać, a ceny są zróżnicowane, dlatego warto spędzić nieco czasu nad zgłębieniem tego zagadnienia.

Adaptery do aparatu

Wykonanie sensownej jakości zdjęcia astronomicznego wymaga podłączenia aparatu bezpośrednio do teleskopu. W tym celu niezbędne jest zastosowanie adaptera dopasowanego do korpusu posiadanej marki. Prosty metalowy pierścień z gwintem i nacięciami — podobny do tych stosowanych przy obiektywach innych producentów. Zwykle to jednorazowy zakup do czasu zmiany teleskopu na inny model.

Kamery astronomiczne

Jeśli nie posiadasz lustrzanki lub nie chcesz dźwigać ze sobą dodatkowej torby, możesz sięgnąć po kamery astronomiczne. Montuje się je zamiast okularu i podpina do komputera, otrzymując podgląd na żywo. Taki materiał można nagrać i wykorzystać do późniejszej analizy lub po prostu zaprezentować znajomym.

Napęd montażu

Jeśli śledzenie obserwowanego obiektu jest na tyle uciążliwe, że zabija przyjemność z obserwacji, warto rozważyć zakup napędu do swojego montażu. Jeśli takowego nie ma, zawsze jest opcja zmienić montaż na inny. Półautomatyczny śledzący tylko pozorny obrót gwiazd? A może pełny automat samoczynnie namierzający wybrane obiekty? Opcje są liczne, dlatego warto przysiąść nad tematem przed dokonaniem wyboru.

Szukacze

Gdy dołączony w zestawie do teleskopu szukacz nie spełnia naszych wymagań, czemu nie zastąpić go lepszym? Ilość modeli może przyprawić o zawrót głowy — różne ogniskowe, średnice, przybliżenia, sposoby mocowania, krzyże celownicze… Najlepiej przetestować kilka różnych opcji i wybrać coś optymalnego dla siebie.

Złączki, redukcje, przejściówki

Jak to zwykle bywa, czasem coś nie pasuje i trzeba zastosować przejściówkę. Dostaliśmy w prezencie okular na złą średnicę. Albo kąt wyciągu jest niewygodny. Coś się odkręca… Im dalej w las, tym więcej drzew. Wiedząc, jakie akcesoria są do wyboru, można pokombinować ze sprzętem, który normalnie by nie pasował. Zabawa lepsza niż klocki Lego. Można nawet znaleźć przejściówkę obracającą obraz do obserwacji naziemnej.

Statywy

Statywy są przeróżne: małe, duże, ciężkie, lekkie, itd. Trzeba się zastanowić, czy aktualnie posiadany model spełnia nasze wymagania i w razie potrzeby zmienić na bardziej trafiający w preferencje. Warto zwracać uwagę przede wszystkim na stabilność i zdolność tłumienia drgań. Ponadto trzeba pamiętać, że im statyw wyższy, tym bardziej będzie się trząsł.

Jak prowadzić obserwacje nieba przez teleskop

Wiemy już, czym jest teleskop i z czego się składa, więc może pora na odrobinę wiedzy praktycznej dotyczącej samej obserwacji.

Zasady ogólne i BHP

Bezpieczeństwo to podstawa — zarówno obserwatora, jak i jego sprzętu. Teleskop zawsze rozstawiamy na możliwie równym i stabilnym gruncie. Dobrym pomysłem jest dodatkowe dociążenie statywu (o ile jest taka możliwość), aby obniżyć środek ciężkości i poprawić stabilność. Najlepiej, jeśli uda się wypoziomować montaż, aby pracował w takich osiach, jak powinien, bez ucieczek na skos. W przypadku montażu paralaktycznego ustawiamy go zgodnie z kierunkami geograficznymi. Przygotowujemy wszelkie niezbędne akcesoria, aby były pod ręką: filtry, okulary, aparat, itp.

Kategorycznie zabronione jest patrzenie na słońce bez zastosowania filtra przyciemniającego — dotyczy to tak samego teleskopu, jak i szukacza. Taka przyjemność może skończyć się trwałą utratą wzroku. Unikamy uderzeń i trąceń teleskopu. Zwierzęta na smyczy najlepiej trzymać na bezpieczny dystans. Unikamy wietrznych lokalizacji, a w razie braku alternatyw staramy się osłonić od wiatru.

Szukanie obiektów na niebie

Najpierw zaopatrz się w mapę nieba lub stosowną aplikację na komputer lub smartfona (jest ich kilka, wystarczy poszukać). Ogólnie nieboskłon podzielony jest na 88 gwiazdozbiorów, z czego w Polsce mniej lub bardziej widać 65 z nich. Wybieramy interesujący nas obiekt na niebie i z pomocą szukacza kierujemy teleskop w jego stronę. Następnie patrząc przez okular lub kamerę, precyzyjnie ustawiamy sprzęt na wybrany obiekt. Nauka nieba to istotny element całej zabawy w obserwacje astronomiczne, dlatego nie warto psuć sobie tego w pełni automatycznym montażem, przynajmniej na początku.

Ponadto na początek zaleca się korzystać z lornetki zamiast teleskopu. Powala ona łatwiej nabrać orientacji „w niebie”, a dla początkującego również stanowić będzie źródło wrażeń. Poza tym jest wygodniejsza w transporcie i bardziej wszechstronna.

---

Dotarliśmy do końca. Liczymy, że zawarte w tym poradniku informacje pozwolą Ci dokonać trafionego wyboru swojego teleskopu. Świat obserwacji stanie przed Tobą otworem, a wraz z nim nowe horyzonty. No i zawsze można zaprosić swoją randkę na patrzenie w gwiazdy. Życzymy bezchmurnych nocy!

---

---

---