Historia wojskowego kamuflażu – khaki, Wielka Wojna i profesor Schick

Rozpocznijmy od pewnej opowieści. Jest 27 lutego 1881 roku, przedświt. Zorza, rdzawo barwiąca wschodni kraniec widnokręgu, z wolna rozprasza nocny mrok. Zmęczeni i skostniali żołnierze 92 pułku Gordon Highlanders, rozsypani na szczycie wzgórza Majuba, spoglądają w dół, ku podnóżu wzniesienia. Wiedzą, że gdzieś tam, w powoli rzednących ciemnościach, czeka wróg. Przeczuwają, że jest gotowy i że niebawem uderzy. Będzie chciał wyrwać im szczyt, zepchnąć na równinę i tam wystrzelać.

Szkoci są jednak pewni siebie – czekają w gotowości na łatwych do obrony pozycjach. Ale przede wszystkim są żołnierzami doborowego pułku o wiekowych tradycjach, który już nieraz przyniósł chwałę imperium i królowi. Czy powinni zatem bać się tej burskiej zbieraniny, tej cywilbandy złożonej z farmerów i górników?

W 1846 roku w Indiach, a mówiąc ściślej, na Pograniczu Północno-Zachodnim (stanowiącym część dzisiejszego Pakistanu) powstaje tzw. Corps of Guides. Pułk został, jako pierwszy w brytyjskich siłach zbrojnych, zaopatrzony w mundury w charakterystycznym żółtawo-brązowym mdłym kolorze pendżabskiej ziemi. „Tambylcy” nazywali go kolorem pyłu – z perska „khaki”. Mieszkańcy podnóża Hindukuszu używali go od wieków i cenili właśnie z uwagi na właściwości kamuflujące.

I to właśnie na tych „ludzi pogranicza” i ich stroje zwrócili uwagę brytyjscy wojskowi. Liczne konflikty kolonialne, zwłaszcza powstanie sipajów i wspomniana już pierwsza wojna burska, nauczyło ich, że przeciwnikowi lepiej nie rzucać się w oczy. I że w erze coraz precyzyjniejszej broni strzeleckiej szkarłatne mundury nazbyt często plamione są równie szkarłatną krwią.

W drugiej połowie XIX. wieku rozpoczął się więc powolny proces zastępowania „czerwonych kurtek” uniformami barwy khaki. Maszerując przez bezdroża Abisynii, bijąc się z mahdystami pod Omdurmanem i podejmując kolejną próbę wydarcia Burom ich bogactw, Brytyjczycy na grzbietach mają już bluzy w kolorze pendżabskiego pyłu. Zaznaczmy, że kamuflaż ewoluuje – pierwotnie dominują w nim odcienie jasnego brązu i żółci, następnie ciemnego brązu (Service Dress). Swoją dojrzałą zielonkawobrązową formę osiąga w dwudziestoleciu międzywojennym (British Battledress).

W 1902 roku mundur w kolorze khaki zostaje oficjalnie uznany za uniform brytyjskiej armii. Stare wzory nosi się tyko podczas parad i „po godzinach”. Wybuch Wielkiej Wojny ostatecznie kończy epokę „czerwonych kurtek” – odtąd szkarłatne mundury można założyć wyłącznie w wyjątkowych okolicznościach.

Śladem mundurowych reform Wielkiej Brytanii podążyły także inne państwa. Amerykanie wprowadzają mundury khaki jeszcze w 1902 roku. Carska Rosja, wstrząśnięta klęską zadaną jej przez Japończyków w 1905 roku, także sięga po podobne rozwiązania i dla swoich sołdatów od 1908 roku szyje mundury w „kolorze pyłu”. Rok później szaro-zielone uniformy (grigio-verde) trafiają w ręce żołnierzy włoskich. Odcienie zielonkawej szarości wybierają też Niemcy. W 1910 roku z pruskiego granatu przechodzą na osławiony feldgrau. Także austro-węgierska armia przywdziewa „polową szarość”, choć w nieco innym odcieniu.

Z wielkich europejskich potęg tylko Francja pozostaje przy archaicznej kolorystyce mundurów. Skłania ją do tego przywiązanie do tradycji i dbałość o esprit de corps. W sierpniu 1914 roku poilus pomaszerują więc na front w błękitnoczerwonych uniformach pamiętających jeszcze Napoleona III. Francuska armia pobiera jednak nauki w krwawej szkole doświadczenia i 1915 roku wprowadza osławiony błękitny mundur. Ten niecodzienny kolor ma w zamyśle, z racji na pozycyjny i „okopowy” charakter walk na froncie zachodnim, stapiać francuskich żołnierzy z horyzontem. Stąd też jego francuska nazwa – horizon bleu.

W dwudziestoleciu międzywojennym techniki kamuflażu uległy istotnemu udoskonaleniu. Pionierami okazali się być Włosi. W 1929 roku armia Mussoliniego została wyposażona w nowe płachty namiotowe pokryte maskowaniem telo mimetico – zielonobrązowymi wielokształtnymi i nieregularnymi plamami.

W 1931 roku także Niemcy stworzyli podobny kamuflaż. Splittertarnmuster, bo tak nazwano nowy wzór, składała się z zielonych i ciemnobrązowych pól o ostrych krawędziach naniesionych na ziemiste tło. Dodatkową „warstwę” kamuflażu stanowiły charakterystyczne ukośne kreski, przypominające drzazgi, igliwie lub krople deszczu. Ten dziwny dodatek służył przede wszystkim rozbiciu, „przełamaniu” konturu maskowanego przedmiotu. O tym, czym jest i czemu służy rozbicie, więcej napiszemy poniżej. Niemcy, podobnie jak Włosi, nowy kamuflaż stosowali do maskowania żołnierskich płacht namiotowych – zeltbahnów. Dopiero w 1941 zaczęto pokrywać nim spadochroniarskie mundury.

Śledząc historię kamuflażu wojskowego, musimy też wspomnieć o niejakim Johannie Georgu Otto Schicku. Ten profesor monachijskiego uniwersytetu – postać dość tajemnicza i powiązana nie tylko ze sztukami pięknymi, ale i z Waffen SS – między 1935 a 1945 roku stworzył całą serię wzorów kamuflażu, które do dziś budzą uznanie swoim nowatorstwem i przemyślnością.

Schick, realizując zlecenie swoich brunatnych mocodawców, przede wszystkim starał się opracować możliwie uniwersalny typ maskowania. Zadanie realizuje metodycznie – bada m. in. jak światło słoneczne o różnej intensywności wpływa na leśną roślinność. Obserwacje przeprowadza tak jesienią, jak i wiosną. Ponadto szczególnie uważnie przygląda się dostrzegalnym w naturze, powtarzalnym układom kolorów i kształtów. Chce odwzorować je w swoim dziele. Ostatecznie uznaje, zapewne inspirując się istniejącymi już rozwiązaniami, że dobry kamuflaż powinien nie tylko wtapiać w otoczenie, ale i oszukiwać zmysły poprzez rozbicie zarysu sylwetki.

Pierwsze założenie jest oczywiste. Aby zrozumieć zasadność drugiego, musimy pamiętać, że przedmioty w naszym otoczeniu identyfikujemy także z uwagi na ich kształt. Jeśli więc chcemy utrudnić lub wręcz uniemożliwić wykrycie i identyfikację zakamuflowanego przedmiotu, w tym wypadku żołnierza, musimy „rozmazać”, „złamać” jego kontur. Sprawić, by nasz wojak stał się dla obserwatora jakąś dziwaczną barwną plamą, nijak nieprzypominającą człowieka. Zainteresowanych tajnikami sztuki maskowania odsyłamy tutaj:Wzory maskujące — wprowadzenie do kamuflażu.

Chcąc osiągnąć swój cel, Schick zestawia ze sobą różnej wielkości plamy i plamki, zachowując przy tym paletę występujących w przyrodzie barw. Także układ plam ma dla niego znaczenie. To właśnie duże, nieforemne i nieregularne plamy umożliwiają, tak pożądane, rozmycie ludzkiej sylwetki. Zaś liczne, niewielkie plamki, cętki i kropki ułatwiają zlanie się munduru – a więc i tego, kto go nosi – z otoczeniem.

Państwa Osi nie były jedynymi, które w dwudziestoleciu międzywojennym eksperymentowały z nowymi wzorami maskowania. Towarzysze radzieccy także pracowali nad nowymi rozwiązaniami. W 1938 roku na wyposażenie wojsk radzieckich trafiła nowa odzież maskująca w kamuflażu, który, z racja na charakterystyczny kształt plam, nazywano „amebą”. Ten maskujący ubiór był przeznaczony głównie dla wszelkiej maści razwiedczików, snajperów, spadochroniarzy, obserwatorów artyleryjskich i innych „specjalistów”.

Ameba występowała w dwóch typach. Pierwszy, wiosenny, powstał poprzez nałożenie na jasnozielony materiał dużych brązowawych, kelksowatych plam. Wariant jesienny różnił się kolorem materiału – tym razem miał on barwę khaki.

Jak już wspomnieliśmy od początków XX wieku Brytyjczycy en masse używali mundurów w kolorze khaki, Amerykanie zaś, oprócz umundurowania w tej „musztardowej” kolorystyce, wprowadzili też zimowe uniformy w barwie oliwkowej (oliv drab).

Po wybuchu II wojny światowej oba państwa rozpoczęły prace nad nowymi wzorami kamuflażu. Wspomnimy o dwóch, chyba najbardziej charakterystycznych: o amerykańskiej „żabiej skórze” (frog skin, duck hunter) oraz o charakterystycznym maskowaniu brytyjskiej kurtki Denisona.

Frog skin, wykorzystywany głownie przez Marines, występował w dwóch podstawowych wariantach – pierwszy przeznaczony był do walk w dżungli, drugi zakładano podczas operacji desantowych. W toku wojny powstało też kilka wersji pośrednich. Dwa podstawowe warianty powstały bądź w wyniku połączenia odcieni zieleni i brązu (w wariancie „dżunglowym”), bądź poprzez ułożenie obok siebie drobnych piaskowo-brunatnych plam (model desantowy).

Spodnie Helikon UTP

Wygoda i ergonomia. Dużo kieszeni, mocny materiał, intuicyjny układ, klasyczny krój. Prostota i elegancja. No i ten kolor…

Bluza Helikon CPU

Wytrzymała i praktyczna bluza w kolorze zbliżonym do khaki. Sześć kieszeni, z czego dwie na ramionach, sprawiają, że pomieścicie w niej niemałą część dobytku. Ponadto panele velcro i dwukierunkowe zamki. Mocna rzecz.

Krótkie spodnie Helikon CPU

Lekkie, bawełniane spodnie. Technologia ripstop sprawia, że łatwo się nie poprują. Przewiewne i wytrzymałe. Prawie jak mundur 8. Armii.

Jakub Buźniak

Pasjonat historii, geopolityki i, w mniejszym stopniu, wojskowości. Dużo czyta, czasem trochę myśli. O swoim prywatnym życiu nie będzie pisał, bo ma świadomość, że nikogo takie wynurzenia nie interesują.