Są czynności, do których nóż to za mało, a siekiera za dużo. Maczeta to kompromis między nimi – idealny pogromca krzaków, trzcin, niewielkich drzew i oczywiście zombie. Niestety znane są też mniej chlubne zasługi tego praktycznego narzędzia, ale to nie na nich się skupimy, bo nie taki jest temat tego poradnika. Przyjrzymy się w nim różnym rodzajom wymyślonych na całym świecie maczet, ich genezie, różnicom i przeznaczeniu. Jest tego trochę, więc bez dalszych dygresji zaczynamy.
Czym jest maczeta?
Zanim jednak zaczniemy rozprawiać o poszczególnych rodzajach konstrukcji maczet, trzeba ustalić tzw. baseline, czyli podstawowy punkt odniesienia. Słowem maczeta określa się rodzaj długiego noża, zazwyczaj poszerzonego w okolicach sztychu, o przeznaczeniu – z racji braku lepszego słowa – rolniczym. Przeciętna długość głowni wynosi 30-45 cm, a grubość około 3 mm. Jednak w pewnych rejonach świata wprowadzano modyfikacje poszerzające zakres możliwości maczety lub doskonalące ją w kierunku jednej określonej czynności. Mimo to „typowa” maczeta jest idealnym narzędziem do karczowania krzaków, wycinania ścieżek w dżungli czy prac ogrodniczo-rolniczych.
Krótka historia maczet
Wprawdzie narzędzia maczetopodobne ludzkość wykorzystywała już od około 3000 roku przed naszą erą, to pierwsze seryjnie produkowane maczety datuje się na pierwszą połowę XIX wieku. Przełomem były tu walcarki, które pozwoliły na łatwą i szybką produkcję stali w formie arkuszy. Wystarczyło wyciąć kształt, zahartować go (albo i nie), naostrzyć, oprawić w rękojeść i produkt gotowy. Warto zaznaczyć, że z racji dość dynamicznej formy użytkowania, do produkcji maczet używa się raczej miękkiej, udarnej i łatwiej w ostrzeniu stali, choć nie jest to reguła.
Najsłynniejszym chyba producentem była założona w 1826 roku w USA firma Collins & Company. Wprawdzie zaczynali od siekier, ale w 1845 roku rozpoczęli sprzedaż maczet. Szeroka dostępność i niska cena sprawiły, że z maczet Collinsa chętnie korzystali osadnicy, rolnicy, tropiciele, przewodnicy po dżungli, myśliwi, a nawet żołnierze. Collins eksportował swój towar do Ameryki Łacińskiej, Afryki, Australii, Indonezji, na Hawaje, Filipiny i wielu innych lokacji na całym świecie. Gdzieniegdzie nawet przyjęło się nazywanie dobrej jakości maczet un Collins, niezależnie od faktycznego producenta.
Taka popularność tego narzędzia prędzej czy później musiała pokazać swoje brzydsze oblicze. Szczególnie w krajach tropikalnych, gdzie niemal każdy maczetę posiadał, stała się ona podstawowym narzędziem walki podczas licznych powstań i buntów. Na szczególną uwagę zasługują tu Meksyk, Rwanda i Filipiny, gdzie maczety zebrały obfite krwawe żniwo. W przypadku Rwandy mówimy wręcz o ludobójstwie w 1994 roku. Oczywiście winne jest nie narzędzie, a jego operator, jednak zła sława przylgnęła do maczet, a sytuacji nie poprawiają okazjonalne wybryki mniej rozgarniętych przedstawicieli homo sapiens tu i ówdzie.
Pochodzenie nazwy maczeta
Geneza nazwy „maczeta” nie jest jednoznaczna. Jednak z teorii mówi, że pierwsze maczety były wytwarzane w Hiszpanii, a nazwa machete jest zdrobnieniem od macho, czyli… młota kowalskiego. Inne opracowania doszukują się źródeł maczety w używanym przez Rzymian słowie machaera, czyli określeniu pochodzącego z Półwyspu Iberyjskiego miecza falcata. Ten z kolei najpewniej inspirowany był greckimi kopisem i machairą – w tym ostatnim przypadku zbieżność nazw raczej nie jest przypadkowa.
Za bliskich krewnych maczety można uznać kordelas lub tasak (taki miecz, nie nóż), choć ich przeznaczenie było typowo bojowe. Niemniej gdyby „odchudzić” ich głownie, to otrzymamy właśnie typową maczetę. Co ciekawe, na niektórych anglojęzycznych wyspach Karaibskich (np. na Jamajce czy Barbados) narzędzia w typie maczety nazywa się właśnie cutlass, czyli kordelas. Takich mieczy używali piraci, a jak wiadomo z kina i nie tylko – na Karaibach było ich pełno.
- Maczety
- Zobacz wszystkie
Rodzaje maczet
Narzędzia, które dziś określamy maczetami, powstawały niezależnie na całym świecie jako odpowiedź na odmienne potrzeby, choć zastosowania rolniczo-gospodarcze zwykle przewijały się praktycznie wszędzie. Szczególnie w krajach o gorszej dostępności surowców do wyrobu narzędzi (głównie stali i żelaza) maczety stawały się wyjątkowo wszechstronnymi przyrządami – można powiedzieć multitoolami. Gdzie indziej z kolei miały jedno konkretnie przeznaczenie i cała ich konstrukcja służyła do jego jak najwydajniejszej realizacji. Sprawdźmy zatem, co ludzka kreatywność spłodziła w różnych zakątkach globu. Czasem nazwy alternatywne się powtarzają, ale takie są uroki żywego języka.
Barong
Pochodzenie: Filipiny
Przeznaczenie: polowanie, ubój trzody, walka, drobne prace rolne
Alternatywne nazwy: barung, rawit
Tradycyjne narzędzie niektórych filipińskich plemion. Charakterystyczne maczety typu barong wyróżnia głownia w kształcie liścia, ostrzona jednostronnie. Świetnie sprawdzają się w cięciu niezbyt zdrewniałej roślinności, jak również podczas polowań czy uboju inwentarza. W niespokojnych czasach służyły do walki, istnieje nawet specjalny styl walki z użyciem barongów – eskrima. Podobno europejscy kolonizatorzy obawiali się tubylców uzbrojonych w barongi, gdyż te rzekomo były w stanie przecinać lufy broni.
Billhook
Pochodzenie: prawdopodobnie Mezopotamia
Przeznaczenie: karczowanie wokół roślin, okrzesywanie pni drzew, ścinanie pnączy
Alternatywne nazwy: bagging hook, reaping hook, sheaf hook, coa
Starożytne narzędzie, datowane już na epokę brązu. Zagięta w dół, naostrzona z jednej strony głownia doskonale nadaje się do przycinania gałęzi, usuwania niewielkiej roślinności wokół drzew czy łapania i odcinania niechcianych pnączy. Z pomocą haka można łatwo „złapać” wiązkę roślin i elegancko je ciachnąć, lub też przemieszczać kawałki pociętego drewna. Idealnie pozbawia drzewa wystających sęczków i gałęzi. Występuje także w wersji zwanej Coa lub Calabozo, gdzie rękojeść jest znacznie dłuższa, pozwalając np. ścinać wysoko rosnące liście palm.
Bolo
Pochodzenie: Filipiny
Przeznaczenie: zbieranie plonów, rąbanie
Alternatywne nazwy: brak
Niezwykle popularne w południowo-wschodniej Azji maczety bolo są niewielkie i dobrze dociążone przy sztychu, dzięki czemu idealnie sprawdzają się w ścinaniu rosnących w ciasnych rzędach roślin, np. ryżu, soi, orzechów arachidowych czy fasoli mung. Bolo doskonale rozłupuje orzechy kokosowe. Głownia stopniowo rozszerza się, krawędź tnąca jest w większości prosta, pod koniec występuje wyraźny brzusiec, zaś grzbiet nagle opada tworząc niezbyt szpiczasty sztych. Bardzo dobry wybór jako uniwersalne narzędzie ogrodnicze. Jako tradycyjny nóż filipiński również ma swoje miejsce w eskrimie, obok barongu.
Bowie
Pochodzenie: USA
Przeznaczenie: polowanie, użytek ogólny
Alternatywne nazwy: large Bowie knife, survival machete, wilderness machete
Oryginalny nóż Bowie wziął swoją nazwę od Jima Bowiego – amerykańskiego pioniera, który owym nożem siał srogi rozpiernicz wśród niemilców postanawiających stanąć mu na drodze. Maczeta oparta na charakterystycznym kształcie noża – z chroniącym dłoń jelcem, szeroką głownią i półksiężycowym wcięciem grzbietu przy sztychu – jest dość wszechstronna. Można nią skórować zwierzynę, walczyć, strugać patyki, rąbać niewielkie gałęzie, drążyć otwory w drewnie czy pokroić boczek. Bardzo popularna wśród entuzjastów sztuki survivalu.
Bush
Pochodzenie: Ameryka Łacińska
Przeznaczenie: użytek ogólny, wytyczanie ścieżek w gęstej roślinności
Alternatywne nazwy: latin-style machete
Archetyp maczety. To w takim kształcie produkowane były pierwsze narzędzia określane tą konkretnie nazwą. Prosta krawędź tnąca, wyraźny brzusiec, profil lekko rozszerzający się ku przodowi, czasem lekko wzniesiony sztych. Jeden z najbardziej wszechstronnych typów, choć od razu trzeba zaznaczyć, że z racji dość cienkiej stali głowni ta maczeta nie jest dobrym substytutem siekiery. Doskonale za to sprawdza się podczas wytyczania ścieżek pośród gęstej roślinności w dżungli, lasach tropikalnych czy buszu.
Cane
Pochodzenie: Ameryka Południowa, Filipiny
Przeznaczenie: ścinanie trzcin i roślin o twardych łodygach
Alternatywne nazwy: aztec cleaver, brazilian style cane knife, camp cleaver, corn knife, machete de suelo, tunca, sugar cane machete
Maczety typu cane mają szerokie, dość cienkie, tępo zakończone ostrza. Okazjonalnie na grzbiecie znajduje się hak. Ich głównym przeznaczeniem jest ścinanie trzciny cukrowej, kukurydzy, ryżu czy bambusa. Z racji kompaktowego kształtu o balansie przesuniętym na ostrze oraz niskiej masy, maczety te pozwalają długo pracować w gęstych rzędach upraw. Haczyk pozwala złapać trzcinę lub łodygę, gdy ta znajdzie się poza zasięgiem ręki.
Colima
Pochodzenie: Ameryka Środkowa
Przeznaczenie: wycinanie gęstej roślinności, wytyczanie ścieżek
Alternatywne nazwy: acapulqueno, caguayano, costeno, panzon
Bardzo ciekawy rodzaj maczety. Przy sztychu pojawia się naostrzony garb na grzbiecie, dzięki czemu każde uderzenie ma większy pęd i można haratać krzaki także „z bekhendu”. W efekcie to jedno z najlepszych narzędzi do przedzierania się przez gęstą roślinność, której w Ameryce Środkowej nie brakuje. Jeśli szukasz nietypowej i skutecznej w takich zadaniach maczety – sięgnij po colimę.
Hawkbill
Pochodzenie: nieznane
Przeznaczenie: ścinanie wysokich traw
Alternatywne nazwy: cuma
Ostrze maczet typu hawkbill może niektórym przypominać nieco kosę i jest w tym sporo racji. Zakrzywiona w dół, często obustronnie naostrzona głownia „zbiera” i ścina trawę, a ostry grzbiet czyni swoją powinność przy ruchu w drugą stronę. Ponadto sztychem można dźgać podczas walki lub polowania. Gdy hak jest mocno zakrzywiony, posłuży do zgarniania trawy, zboża, trzciny itp.
Heavy
Pochodzenie: nie dotyczy
Przeznaczenie: rąbanie, ścinanie zdrewniałej roślinności
Alternatywne nazwy: weighted machete (dociążona maczeta)
Gdy zawodzi technika, pora użyć siły. Ciężkie maczety to zazwyczaj wykonane z grubszej stali inne typy, choć najczęściej to miano używane jest w odniesieniu do "przypakowanych" maczet cane. Trójkątne, niezbyt długie, bardzo szerokie i tępo zakończone ostrze niesie przy każdym ciosie tyle energii, że zwykle radzi sobie z rąbaniem nawet grubych gałęzi jak siekiera. Typowy wół roboczy bez cienia finezji – i o to chodzi.
Kukri
Pochodzenie: Nepal
Przeznaczenie: wszechstronne narzędzie ogólnego użytku
Alternatywne nazwy: nóż Gurkhów, khukri, khukuri
Prawdziwy celebryta wśród maczet i noży. Kukri to tradycyjny nóż Gurkhów – nepalskiego plemienia wojowników. Jednak obecnie jest standardowym wyposażeniem także w nepalskiej armii. Ponadto wykorzystuje się go w ceremoniach, rytuałach religijnych czy heraldyce. Kształt ostrza przypomina liść lub kroplę. Kawałek od rękojeści głownia jest „przełamana” w dół, zaczyna się rozszerzać i kończy swój bieg na ostrym sztychu. Taki profil sprawia, że kukri jest pierwszorzędnym rębajłem – tak do drewna, jak i żywych celów. Ponadto jest wykorzystywany niemal do wszystkich czynności: pracy w drewnie, kopania, krojenia żywności, walki, prac budowlanych czy rolnych, a nawet otwierania puszek. Ale to właśnie skuteczność bojowa uzbrojonych w te noże Gurkhów przyniosła kukri sławę.
Panga
Pochodzenie: Afryka
Przeznaczenie: cięcie i rąbanie umiarkowanie grubej roślinności, wytyczanie ścieżek
Alternatywne nazwy: burriquito, daga, liniero, rozador, cutlass machete, puerto rican, swamp master
Maczeta bardzo podobna do latynoskich. Główna różnica polega na tym, że tu głownia lekko wygina się ku górze w około 1/3 długości od strony sztychu. W ten sposób ma więcej masy przy końcu, co pozwala nadać uderzeniom więcej pędu. Jej głównym przeznaczeniem było i jest wycinanie przejść w gęstej roślinności dżungli i lasów. Poza tym nadaje się do umiarkowanie ciężkich prac z drewnem i karczowania.
Parang
Pochodzenie: Malezja, Indonezja
Przeznaczenie: użytek ogólny, rąbanie opornego materiału, polowanie
Alternatywne nazwy: golok, bedog, sable
Gdy trzeba wyciąć potężne krzaki lub małe drzewa albo porąbać drewno, wtedy sięgasz po parang. Smukła głownia jest wygięta ku górze i stopniowo rozszerza się ku sztychowi. Tam grzbiet opada po ciasnym łuku ku krawędzi tnącej jak w nożach o profilu sheepsfoot. Jednak tym, co wyróżnia parang na tle innych maczet jest grubość materiału głowni – tu jest sporo „mięsa”. To w połączeniu z niskim szlifem i wysuniętym środkiem ciężkości sprawia, że można takim majchrem spokojnie rąbać grube gałęzie bez obaw o maczetę ani o to, że utknie ona w rąbanym materiale.
Spear point
Pochodzenie: nieznane
Przeznaczenie: ubój trzody, walka
Alternatywne nazwy: combat machete, hog sticker, jungle saber, peinilla, tactical machete
Maczety typu spear point to w sumie bliskie krewniaczki barongów, tyle że ostrze jest symetryczne i z częściowo zaostrzonym grzbietem przy sztychu. Są przeznaczone głównie do dźgania, ewentualnie uboju trzody. Zazwyczaj spotyka się je w „taktycznym” wydaniu, stąd takie przeznaczenie. Jednak gdy trzeba będzie wykarczować polanę pod obóz, to też dadzą radę, choć są do tego lepsze narzędzia.
Tanto
Pochodzenie: Japonia
Przeznaczenie: walka, karczowanie terenu pod obóz
Alternatywne nazwy: tactical machete, combat machete, military machete
Tanto zaczęło jako złamany miecz, potem osiedliło się wśród noży, a w końcu dołączyło do maczet. I podobnie jak w każdej innej wersji, tanto służy głównie do walki. To bardzo agresywny profil o kanciastym przełamaniu na krawędzi tnącej, naostrzony przy sztychu jak dłuto. Powoduje potężne obrażenia dźgniętemu celowi. Ale jako, że to maczeta, to i do rąbania drewna czy karczowania terenu się nada. Ostrza typu tanto zwykle charakteryzują się wytrzymałym sztychem i głownią, nie inaczej jest w przypadku maczet.
Tapanga
Pochodzenie: Afryka
Przeznaczenie: cięcie i rąbanie umiarkowanie grubej roślinności, wytyczanie ścieżek
Alternatywne nazwy: brak
Krewniaczka pangi (maczety, nie ryby). W zasadzie jedyna różnica to ścięta na końcu głownia, co nadaje sztychowi kształt kanciastego szpica. Praktycznie nie ma tu brzuśca, za to zdarzają się modele z naostrzonym fragmentem grzbietu biegnącego od sztychu. Tapanga ma przez to bardziej „bojowy” wygląd i zapewne ma to jakieś podparcie w rzeczywistości. Mimo to jej główne zadanie to wycinanie ścieżek w dżungli i lasach oraz karczowanie terenu np. pod obozowisko.
Słowem zakończenia
Jest tego trochę, a nie brakuje przecież różnych dziwnych wynalazków wymykających się oficjalnej kwalifikacji. Ale jak tak się przyjrzeć, to większość służy do tego samego i sprawdza się podobnie. Jaką zatem maczetę wybrać? Taką, która Ci się podoba i nie „klęknie” przy zadaniach, które dla niej przygotujesz. Do rąbania weź parang, heavy, kukri albo bolo, do łażenia po dżungli maczetę bush, panga lub tapanga, a do traw, trzcin itp. sięgnij po billhook, hawkbill albo cane. Z kolei do walki łapiesz kukri, tanto, barong lub spearpoint – jest w czym wybierać. Pozostaje tylko życzyć udanych wycinek!
Sprawdź maczety dostępne w combat
Tadeusz Jakliński
Niestrudzony poszukiwacz przedstawicieli gatunku "Dobre i tanie". Entuzjasta praktycznych gadżetów, knifemakingu, turystyki samochodowej, rockowego darcia paszczy i poznawania interesujących ludzi. Bezczelny, bezkompromisowy, bezpardonowy, bez względu na okoliczności. Ot, Tadzio.
